Strese veya stres bağımlılığına olan eğilim, kişinin kronik olarak stresli veya baskı altındaki koşullarda kalması ve bilinçdışı bir şekilde bu duruma alışması halidir. Aslında, beden ve zihin stres hormonlarına (örneğin kortizol ve adrenalin) bağımlı hâle gelir ve kişi stres olmadığında kendini hareketsiz, amaçsız veya hatta “yaşamaz” gibi hisseder.
Stres, beyindeki doğal bir mekanizmadır. Bu mekanizma sayesinde zorluklarla başa çıkmak, problemleri çözmek ve tehditlerle mücadele etmek için davranışlar geliştirmemiz mümkün olur. Aslında, bu psikofizyolojik tepki sayesinde bir tür olarak hayatta kalabildik. Ancak stres, bir alışkanlık hâline geldiğinde artık sağlıklı ve yararlı değildir.
Zaman zaman ortaya çıkan ve sınırlı süreli stres faydalı olabilir. Ancak bu yanıt kronik, bağımlılık yaratan bir mekanizmaya dönüştüğünde sonuçları endişe verici olur.
Stres bağımlılığı, sempatik sinir sisteminin aşırı derecede aktifleşmesine neden olan davranışlara sürekli olarak yönelen kişileri tanımlar. Beyin, sürekli ve artan adrenalin, epinefrin ve kortizol salımına alışır ve bu durum nöral ödül sistemlerini güçlendirir.
Adrenalin ve kortizole ek olarak, stres sırasında vücut dopamin de salgılar. Bu kimyasal madde, beynin bazı davranışları ödüllendirmesini sağlar ve bu davranışları pekiştirir. Yani kişi stresin yarattığı rahatsızlığı hissetse de, stresli davranışlardan aldığı ödül değişim yapmasına engel olur.
Stres Bağımlılığının Başlıca Belirtileri
1. Psikolojik ve Davranışsal Belirtiler:
Stres bağımlılığı sağlıksızdır ve kişinin kendine zarar veren, tehlikeli davranışlar sergilemesine neden olur. Bu kişiler zihinlerini ve bedenlerini sınırlarının ötesine zorlamaya ihtiyaç duyarlar. Gerçekten de, kortizol seviyeleri yüksek olmadıkça kendilerini iyi hissetmezler.
Stres Bağımlısı Kişilerin Temel Özellikleri
▪️ Hareketsizliğe Tahammülsüzlük
Bu kişilerin en belirgin özelliklerinden biri dinlenememeleridir. Boş durmanın, keyifli vakit geçirmenin ve dinlenmenin onlar için yetersizlik ve düşük verimlilik anlamına geldiğini düşünürler. Zihinleri çoklu görev yapmaya, endişelenmeye ve sürekli aktif olmaya o kadar alışmıştır ki, hiçbir şey yapmamak onlara dayanılmaz gelir.
▪️ Aşırı Mükemmeliyetçilik
Bir stres bağımlısı için görevini iyi yapmak yeterli değildir; mutlaka mükemmel olmalıdır. Ancak belirledikleri imkânsız hedeflere asla ulaşamazlar. Üretkenlik ve verimlilikte yüksek standartlara ulaşma saplantısı onları hayal kırıklığına ve sürekli başarısızlık hissine iter. Bu durum kendini sabote etme eğilimidir.
▪️ Yüksek Rekabetçilik
Strese bağımlı bireyler genellikle aşırı rekabetçidir. Bu özellik bazı başarıları beraberinde getirse de, zamanla onları yüksek kaygı durumlarına sürükleyebilir. Her zaman rekabet edecek bir şey veya biri vardır. Her zaman yeni bir hedef belirleyerek kendi değerlerini kanıtlama ihtiyacı hissederler. Bu kişilerin adrenalin ve kortizol seviyeleri sürekli olarak aktiftir ve bu durum onları durmaksızın yeni zirvelere yönlendirir. Bu yaşam tarzının uzun vadede sürdürülebilir ve sağlıklı olmadığı açıktır.
▪️ İşkoliklik (Workaholism)
“İş bağımlısı” kavramı size tanıdık gelebilir. Bu kişiler adeta çalışmak için yaşarlar çünkü kimliklerini iş üzerinden tanımlarlar. Stres bağımlılığı çoğunlukla, sürekli iş ortamında bulunmaya ihtiyaç duyan ve hayatlarının geri kalanını ihmal eden kişilerde görülür.
▪️ Riskli Davranışlar
Yüksek dozda adrenalin sağlayan riskli davranışlar birer bağımlılık hâline gelir. Hızlı araba kullanmak, madde kullanımı ya da alkol tüketimi gibi davranışlar stres bağımlılığıyla ilişkilidir.
▪️ Panik Ataklar
Kronik ve kontrolsüz stres çoğu zaman panik atak gibi başka klinik durumlarla birlikte görülür. Beyin ve beden, yoğun gerilim ve duygusal baskı durumuna hapsolur. Bu durumlar ağır zihinsel tükenme hâlleri yaratır.
Diğer Belirtiler:
• Farkında olmadan fazla iş veya zor görevler üstlenme eğilimi
• Dinlenme veya boş vakitte suçluluk ya da değersizlik hissi
• Küçük şeylere aşırı tepki gösterme
• Sürekli heyecan, kriz ya da zorluk ihtiyacı duyarak motive olma
• Rahatlama ve eğlence yerine baskı ve yoğunluğu tercih etme
• Zihinsel huzursuzluk; tatilde bile zihnini durduramama
• Sürekli plan yapma, kontrol etme ve olayları önceden kestirme saplantısı
2. Fiziksel Belirtiler:
• Dinlenmeye rağmen kronik yorgunluk
• Sürekli sindirim sistemi ağrıları, baş ağrısı veya kas gerginliği
• Uyku bozuklukları (uykusuzluk, gece uyanmaları)
• Sebepsiz çarpıntı veya kaygı hissi
• Zayıflamış bağışıklık sistemi ve kronik hastalıklara yakalanma
• Ani kan şekeri düşüşleri veya dalgalanmaları (sürekli kortizol salgılanmasına bağlı)
Kişiler streslerini yeterince yönetip düzenleyemediklerinde sonunda bu durumu bedensel semptomlara dönüştürürler. Dolayısıyla, sürekli stres geniş bir fiziksel belirti yelpazesi ve sağlık problemleriyle kendini gösterir. Örneğin:
Baş dönmesi, baş ağrısı, uykusuzluk, tükenmişlik, kas ağrısı, taşikardi (hızlı kalp atışı), sindirim sistemi rahatsızlıkları, zayıflamış bağışıklık sistemi.
3. Duygusal ve Bilişsel Belirtiler:
• Huzursuzluk ve saldırganlık
• Anda kalıp keyif alma yetersizliği
• Sakinlik anlarında amaçsızlık hissi
• Duygusal sorunlardan veya içsel boşluktan kaçmak için aşırı çalışma eğilimi
• Şu gibi yanlış inançlar:
“Sakinlik tembelliktir” veya “Başarı sadece zorlukla elde edilir.”
• Meditasyon, dinlenme veya gevşeme gibi önerilere direnç
Bu neden olur?
Vücut ve beyin kronik strese maruz kaldığında adrenalin, kortizol ve bir miktar dopamin gibi hormonlara alışır. Bu maddeler başlangıçta enerji verir, odaklanmayı artırır ve bir tür pozitif “uyarılma” yaratır. Ancak uzun vadede sinir sistemi, bağışıklık sistemi ve hormonal sistemi tahrip eder.
Önerilen Yöntemler ve Tedaviler:
• Geleneksel tıbbın “Altı Temel Sağlık İlkesi”ne dikkat
• Karbonhidratların, özellikle basit karbonhidratların diyetten çıkarılması (çünkü uyarılmayı artırabilirler)
• Meditasyon, yoga ve bilinçli derin diyafram nefesleriyle sinir sisteminin sakinleştirilmesi
• Bilinçli şükran ve mevcut nimetleri dile getirme, şikâyet yasağı
• Yeterli ve kaliteli uyku (özellikle erken yatmak ve erken kalkmak)
• “Kişisel değer” ile “meşguliyet düzeyini” ayırmak için zihinsel yeniden eğitim
• Çalışma zamanını sınırlandırmak ve bilinçli dinlenme planlamak
• Bilişsel-Davranışçı Terapi (BDT) ile sağlıksız inançları belirleme
• Rahatlatıcı bitki çaylarının kullanımı: Mışıl karışık bitki çayı, lavanta, kediotu (valerian), melisa, limon otu, portakal çiçeği, ayva meyvesi çayı vb.
• Dinlenme zamanlarında dijital uyarıcılardan (cep telefonu, e-posta, sosyal medya) uzak durmak ve bunları yatak odasına sokmamak
Unutmayalım:
İnsan vücudu ve beyni kortizol hormonuna (stres hormonu) adeta bağımlı hale gelebilir. Bu durum kişiyi farkında olmadan stres bağımlılığı döngüsüne sokar. Uzun süreli strese maruz kalmamalıyız çünkü bu durum bağımlılık yaratır ve birçok fiziksel ve zihinsel hastalığa yol açar. Sadece kortizol değil, vücut uzun süre herhangi bir hormon, stres, ilaç, yiyecek, içecek veya davranışa maruz kaldığında ona bağımlı hale gelebilir.
Stres Bağımlılığını Azaltmak İçin Etkili ve Uygulanabilir Tavsiyeler:
Aşağıdaki program psikoloji, geleneksel tıp, beslenme, meditasyon ve farkındalık (mindfulness) önerilerinin bir kombinasyonudur. Amaç, kalıcı bir iç huzur alışkanlığı ve “stres yeme döngüsü”nden özgürleşmektir:
• Günde en az 6 kez, her seferinde 10 dakika bilinçli diyafram nefes egzersizi (3 saniye nefes al – 4 saniye tut – 6 saniye ver), özellikle sabah (güneş doğmadan önce) ve gece yatmadan önce uygulanmalı.
• Her gün bilinçli şükran: Günün nimetlerini sesli dile getirmek.
Her gece yatmadan önce 3 nimeti yazarak şükretmek:
“Allah’ım, ellerim olduğu için şükürler olsun.”
“Ayaklarım olduğu için şükürler olsun.”
“Yiyeceğim olduğu için şükürler olsun.”
• Yargısız zihin gözlemi:
5 dakika boyunca 5 duyunuzu yargılamadan gözlemleyin. Ardından 5 dakika boyunca zihninizi yargılamadan izleyin.
• Düzenli ve kaliteli uyku:
Saat 21:00 ile 06:00 arasında 7,5 saat kaliteli ve derin uyku alın.
• En az 30 dakika hafif egzersiz:
Yürüyüş, yoga veya esneme hareketleri
• Tam ve acele edilmeden yapılan kahvaltı:
Doğal protein ve doğal yağ içermeli.
Örnekler: Tereyağlı yumurta veya hindistan cevizi yağı ile, ceviz ve incir, tahin-pekmez, avokado ve biraz brokoli, karnabahar veya mevsim sebzeleri.
Kahvaltı sırasında bir tatlı kaşığı “Memory Plus Karışımı” alın.
Kahvaltıdan bir saat sonra bir adet safranlı kahve (Happy Cup Coffee) için.
• Öğle yemeğinden bir saat sonra tekrar safranlı kahve (Happy Cup Coffee) için.
• Tuz ve karbonatlı ayak banyosu yapın.(15dk)
“Sinu Health” damlasını burnunuza damlatarak vücudunuzdaki balgamı dışarı atın.
• Zayıfsanız, öğle yemeğinde lif yönünden zengin sebzeler (buharda pişmiş sebzeler, pişmiş havuç, kayısı kurusu ve…..) tercih edin.
• Akşam yemeğini saat 18:00’den önce tamamlayın ve mutlaka protein tüketin: Koyun eti, tavuk, hindi veya istediğiniz başka bir etin yanında salata veya çiğ/pismiş sebzeler. Ayrıca, birkaç adet çiğ badem ve hurmayı akşam öğününüze ekleyin.
• Saat 18:00’den sonra şu bitki çaylarını balla veya limonla birlikte tüketin:
Mışıl karışık çayı, kediotu, portakal çiçeği, limon otu, melisa, özellikle sarı kantaron.
• Şakaklar, kulak arkası ve ayak tabanlarına “Rest Oil” ile masaj yapın.
• Geleneksel rahatlatıcı müzikler veya doğa sesleri dinleyin.
• Akşam dansı veya 15-30 dakikalık hafif yürüyüş yapın.
• Saat 17:00’den sonra kafein tamamen kesilmeli.
• Yatmadan en az 1 saat önce cep telefonu ve teknolojik cihazlar kapatılmalı.
Referans : Bağımlılıkların ve Alışkanlıkların Alternatifleri;Farzollah Gholizadeh
